Η Πεγεια μεσα απα την ιστορια
Το χωριό και γενικότερα η περιοχή της Πέγειας έχει μια μακραίωνη παράδοση. Αναμφίβολα, βρίθει από ιστορία καθώς βρίσκεται σε ένα από τους αρχαιότερους χώρους στην Κύπρο, την παλιά Ακαμαντίδα. Πρόσφατες αρχαιολογικές ανασκαφές έδειξαν ότι οι πρώτοι Αχαιοί που έφθασαν στην Κύπρο αποβιβάστηκαν στην περιοχή του Κόλπου των Κοραλλίων και νοτιότερα στην περιοχή της Λέμπας. Υπολογίζεται ότι τα δυτικά παράλια της περιοχής κατοικήθηκαν για πρώτη φορά κατά την χαλκολιθική περίοδο γύρω στο 4,000 π.Χ. Τα πρώτα καράβια των Αχαιών αποίκων έφθασαν στην περιοχή της Μάας και ίδρυσαν μία από τις πρώτες αποικίες τους στο Παλαιόκαστρο. Στον ίδιο ακριβώς χώρο και ως ανάμνηση αυτού του γεγονότος ιδρύθηκε το πρώτο στην Κύπρο Μουσείο του Μυκηναϊκού Αποικισμού. Εύστοχα μπορεί να ειπωθεί πως ο χώρος αυτός είναι βαρυσήμαντος για την κυπριακή ιστορία καθώς εδώ άρχισε ο εξελληνισμός της Κύπρου.
Επιπρόσθετα, η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως αρκετούς από τους θησαυρούς που η πεγειώτικη γη φυλάει με στοργή στα σπλάχνα της. Ένας τόπος λατρείας με εκατοντάδες ειδώλια που βρέθηκε τυχαία, γεφυρώνει κάπως το χάσμα ανάμεσα στην Εποχή του Χαλκού και την πλούσια Ρωμαϊκή και Πρωτοβυζαντινή περίοδο που διαδέχεται την Ελληνιστική με φανερή επίδραση των Πτολεμαίων διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου. Τα πλούσια αυτά αρχαιολογικά κατάλοιπα εντοπίζονται στους τάφους του Μελέτη στο δάσος της Πέγειας.
Η σημαντικότερη σε Πρωτοβυζαντινά κατάλοιπα περιοχή της Κύπρου βρίσκεται σε μαγευτική τοποθεσία στον Άγιο Γεώργιο Πέγειας, όπου τα Κωνσταντινοπολίτικα καράβια σταματούσαν για ανεφοδιασμό στο δρόμο τους για τη Βυζαντινή πρωτεύουσα. Τρεις παλαιοχριστιανικές Βασιλικές με ψηφιδωτά δάπεδα κι άλλα σημαντικά αρχαιολογικά κατάλοιπα έχουν μέχρι σήμερα έρθει στο φως, ενώ οι έρευνες συνεχίζονται. Φαίνεται ότι υπήρχε εκεί κάποια μικρή πόλη, άγνωστο ποια, που είχε γνωρίσει ακμή κατά τα Ελληνιστικά, Ρωμαϊκά και Πρωτοβυζαντινά χρόνια. Η πόλη μάλλον καταστράφηκε κι εγκαταλείφθηκε κατά την περίοδο των αραβικών επιδρομών (7ος – 10ος αιώνας)
Απέναντι ακριβώς από το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου διαγράφεται μέσα στο κοκκινωπό φόντο του ηλιοβασιλέματος η φιγούρα του νησιού με το όνομα Γερόνησος. Αυτό, αποτέλεσε ιερό νησί του Απόλλωνα και κατοικήθηκε για πρώτη φορά κατά την Χαλκολιθική περίοδο.
Αναφορικά με την ίδρυση του χωριού Πέγεια αυτή ανάγεται στα χρόνια της Ενετοκρατίας. Στα χρόνια που προηγήθηκαν, το χωριό βρισκόταν στην τοποθεσία Ζαλάτζια. Αργότερα, μερικοί βοσκοί εγκαταστάθηκαν σε μια σπηλιά στη Βρύση των Πεγειώτισσων.
Η Βρύση των Πεγειώτισσων είναι ένα αξιοθέατο που αποτελεί σημείο αναφοράς της Πέγειας. Η εν λόγω Βρύση κτίστηκε το 1907 , προφανώς στη θέση μιας παλαιότερης, από τον εργολάβο Αχιλλέα Κωνσταντίνου. Τότε, η λειτουργία της υπήρξε πολυσήμαντη καθώς μέχρι το 1956 ήταν η κύρια πηγή πόσιμου νερού της κοινότητας. Η πηγή ήταν ζείδωρο νάμα για το χωριό καθώς βασανιζόταν από την ανελέητη ξηρασία. Έτσι λοιπόν, ο οικισμός δημιουργήθηκε και μεγάλωσε γύρω από τη ζωογόνο Βρύση. Καθημερινά οι κοπελιές μαζεύονταν στη Βρύση για να προμηθευτούν νερό αλλά και για να συναντήσουν κρυφά τους αγαπημένους τους. Το γνωστό άλλωστε τραγούδι Η Βρύση των Πεγειώτισσων είναι δημιούργημα ενός μεγάλου έρωτα. Το τραγούδι αυτό είδε το φως της δημοσιότητας μέσα από τις στήλες της εφημερίδας << Πάφος>>, το 1938 από τον τότε διευθυντή του Δημοτικού σχολείου Σταύρο Σταύρου από την Χλώρακα. Αργότερα μελοποιήθηκε από τον πρωτοψάλτη Θεόδουλο Καλλίνικο . Το τραγούδι έγινε γνωστό στο ευρύτερο κοινό και τραγουδιέται μέχρι και σήμερα.
Η Βρύση των Πεγειώτισσων
Εν με τες καμαρούες
Τζαι πάσιν τζαι γεμώνουσιν
oύλλες οι κοπελλούες.
Η Βρύση των Πεγειώτισσων
Εν με το σιεντρουβάνιν
Τζαι απ’ όσι πόνον στην καρκιάν
Ας πάει να πιει να γιάνει
Η Πέγεια εν καλόν χωρκόν
Αμμάν τερατσολόιν
Βγάζει κοπέλλες όμορφες
Κόκκινες σαν το ρόιν.
Που πάνω εν η εκκλησιά
Που κάτω εν η βρύση
Πέγεια μου όμορφο χωρκόν
Ποιος φεύκει να σ’ αφήσει.
Η αγάπη των κατοίκων για τη Βρύση των Πεγειώτισσων διατηρήθηκε αλώβητη ακόμη κι όταν άρχισαν να προμηθεύονται νερό από άλλες, πιο μακρινές πηγές. Το σχέδιο άρδευσης της Πάφου έλυσε το οξύ πρόβλημα της ξηρασίας αφού οι μεγάλες εκτάσεις του κάμπου της Πέγειας άρχισαν να ξεδιψούν μετά το μεγάλο υδατικό έργο της Πάφου. Παρόλα αυτά, η Βρύση αποτελεί μέχρι και σήμερα μνημείο αψεγάδιαστο κι ανέπαφο από τα σημάδια του χρόνου. Μάλιστα, έκανε την Πέγεια φημισμένη παντού κι έδωσε τέτοια υπόσταση στον τόπο με αποτέλεσμα οι κάτοικοι αλλά και οι επισκέπτες να ταυτίζονται πλέον με το μνημείο.